Müharibə qadın simalı deyil

Mənim kişi dostlarım – rəfiqələrimdən fərqli olaraq – belə bir “qadın məntiqi” qarşısında çaşıb qalırlar. Və mən yenə də “kişi dəlili” eşidirəm: “Sən müharibədə olmamı-san”.

Ola bilsin, bunun özü yaxşı şeydir: nifrət ehtirası mə-nə bəlli deyil, normal görmək qabiliyyətim var. Və bu, “hərbçi” baxışı deyil.

Optikada “işıq qüvvəti” anlayışı var – bu, obyektivin sezilən təsvirləri yaxşı və ya pis qeyd etmə bacarığıdır… Deməli belə, müharibə ilə bağlı qadın yaddaşı hislərin gərginliyi və ağrılar üzrə ən həssas yaddaşdır. Mən hətta deyərdim ki, “qadın” müharibəsi “kişi” müharibəsindən daha qorxuludur.

Kişilər tarixin, faktların arxasında gizlənirlər, müha-ribə onları ideyaların, fərqli maraqların hərəkəti və qarşı-durması kimi ələ keçirir; qadınlar isə öz hisləri üzündən ayağa qalxırlar. Onlar kişilər üçün gizli olan şeyləri görə bilirlər. Bu, tamamilə başqa dünyadır. Qoxusu, rəngi, mövcudluğun fərqli aləmi ilə: “Bizə yükümüz üçün çuval verdilər, biz isə ondan ətək tikdik”, “hərbi komissarlıqda bir qapıdan donla girib, o biri qapıdan şalvar-köynəklə çıxdım, hörüklərimi də kəsdilər, başımda bir balaca kəkil qaldı”; “almanlar kəndi gülləbaran edib getdilər… Biz hə-min yerə gəldik: tapdaq-tapdaq edilmiş sarı qum, yuxa-rıda isə balaca bir uşaq çəkməsi vardı”…

Mənə dəfələrlə xəbərdarlıq etmişdilər, xüsusilə də ki-şi yazıçılar: “Qadınlar sənin üçün çox şey uyduracaqlar. Özlərindən goplayacaqlar”.

Amma belə bir şeyi uydurmaq olardımı? Kimdənsə köçürmək? Əgər bunu köçürmək mümkündürsə, yalnızca həyatdan. Yalnız onun belə bir fantaziyası ola bilərdi.

Qadınlar nə haqda danışırdılarsa danışsınlar, onlarda hər zaman belə bir fikir hazır şəkildə dayanır: “Müharibə hər şeydən əvvəl qətldir, sonra ağır iş… Yalnız bundan sonra sadəcə həyat: biz oxuyur, aşiq olur, saçlarımızı bu-rurduq”.

Deyilən fikirlərin mərkəzində həmişə ölümün necə dözülməz olduğu və ölmək istəməmələri dururdu. “Bun-dan daha dözülməz olanı isə o idi ki, öldürmək istəmir-din!”

Çünki qadın həyat verir. Həyat bağışlayır.

Uzun müddət onu bətnində gəzdirir, bəsləyir…

Mən başa düşdüm ki, qadınlar üçün öldürmək daha çətindir.

* * *

Kişilər… Onlar qadınları öz dünyalarına, öz ərazilə-rinə elə də həvəslə buraxmırlar…

Minsk traktor zavodunda bir qadını axtarırdım, o snayper kimi xidmət etmişdi. Məşhur snayper olmuşdu. Haqqında dəfələrlə cəbhə qəzetlərində yazmışdılar. Ev te-lefonunu mənə Moskvada yaşayan rəfiqələri vermişdi, amma köhnə imiş. Mənim qeyd etdiyim soyadı da qızlıq soyadı idi.

İşlədiyi zavodun kadrlar şöbəsinə getdim və kişilər-dən eşitdiyim sözlər belə oldu (zavodun direktoru da, kadrlar şöbəsinin müdiri də kişi idi): “Məgər kişi çatış-mazlığıdır? Bu qadın əhvalatlarını eşitmək sizin nəyinizə lazımdır axı? Qadın fantaziyalarıdır hamısı…”

Bir ailə ilə görüşmüşdüm… Ər də, arvad da döyüş-müşdülər. Cəbhədə qarşılaşmış, elə orada da evlənmiş-dilər: “Toyumuzu səngərdə qeyd etdik. Döyüşdən əvvəl. Ağ paltarı isə mən alman paraşütündən tikmişdim”.

O, pulemyotçu idi, qadın isə rabitəçi. Kişi dərhal qadını mətbəxə yolladı: “Sən bizim üçün bir şey hazırla”.

Artıq çaydan da qaynayıb, buterbrodlar da hazırla-nıb, qadın bizimlə yanaşı əyləşdi, kişi isə yenə də onu yerindən qaldırdı: “Bəs çiyələk hardadır? Hanı bizim ba-ğın sovqatı, niyə gətirməmisən?”

Mənim inadkar xahişimdən sonra o, bu sözləri deyə-rək öz yerini həvəssiz şəkildə arvadına verdi: “Səni necə öyrətmişəmsə, elə danış. Göz yaşı tökmədən və qadınla-rın xırda məsələləri haqqında danışmadan… Ay necə gö-zəl olmaq istəyirdin, nə bilim, hörüklərini kəsəndə necə ağlayırdın”…

Bir qədər sonra qadın pıçıltı ilə mənə etiraf etdi: “Bü-tün günü “Böyük Vətən Müharibəsi tarixi”nin cildliyini mənimlə birlikdə təkrarlayıb. Mənə görə narahat idi. Elə indi də narahatdır ki, birdən lazım olmayan şeyləri xatır-layaram. Lazım olduğu şəkildə danışmaram”…

Bu, dəfələrlə, az qala hər evdə rastlaşdığım hadisə idi.

Hə, onlar həddindən artıq çox ağlayırlar. Qışqırırlar. Mən çıxıb getdikdən sonra ürək dərmanı atırlar. Təcili yardım çağırırlar. Amma yenə də xahiş edirlər: “Sən gəl. Mütləq gəl. Biz o qədər uzun müddət susmuşuq ki… Düz qırx il susmuşuq”.

Başa düşürəm ki, qışqırıq və göz yaşını dəyişmək ol-maz, çünki o zaman meydana çıxan şey gözyaşı və qış-qırıq deyil, onların işlənmiş forması olacaq. Həyatın əvə-zinə ədəbiyyat qalacaq… Bu material və onun hərarəti be-lədir. Davamlı olaraq oynayır…

İnsan hər şeydən daha çox müharibədə, bir də ola bilsin ki, məhəbbətdə görünə bilir və özünü açır. Ən-n-n dərinlərinə qədər; dərinin altındakı təbəqələrinə qədər… Ölümün siması qarşısında bütün ideyalar ağappaq ağarır və əlçatmaz bir əbədiyyət açılır; elə bir əbədiyyət ki, onla-rın özləri belə buna hazır olmurlar. Halbuki, bütün bunlar artıq onların başlarına gəlibdir; halbuki, onlar artıq bütün bunları yaşayıblar.

Mən dəfələrlə oxunmaq üçün göndərilən belə mətn-lərə rast gəlmişəm: “Xırdalıqlar haqqında danışmaq lazım deyil. Bizim böyük qələbəmiz haqqında yaz”.

“Xırdalıqlar haqqında”… Bu, mənim üçün ən vacib olan şeyin özüdür ki var – həyatın aydınlığı və hərarəti: hörüklərin yerində buraxılan balaca kəkil; isti sıyıq və şorba qazançaları… Onları yeməyə heç kəs qalmayıb, çün-ki döyüşdən sonra yüz adamdan cəmi yeddisi geri qa-yıdıb; ya da müharibədən sonra bazara gedə və qırmızı ətin satıldığı piştaxtalara baxa bilməmək… Hətta qırmızı çitə belə baxa bilməmək…

“Ah, mənim əzizim, artıq qırx il keçib, bununla belə, mənim evimdə sən qırmızı rəngdə heç nə tapa bilməzsən. Mən müharibədən sonra qırmızı rəngə nifrət edirəm”…

* * *

Ağrıya diqqət kəsilirəm… Keçmiş günlərin sübutu olan ağrıya… Başqa bir dəlil yoxdur, mən başqa dəlillərə inanmıram. Sözlər dəfələrlə bizi həqiqətdən uzaqlaşdı-rıblar. Mən sirr ilə birbaşa əlaqəsi olan ən yüksək infor-masiya forması kimi əzabı tanıyır, onun haqqında düşü-nürəm. Sirli həyatla əlaqəsi olan ağrı…

Bütün rus ədəbiyyatı bu haqdadır. Əzab haqqında o daha çox yazıbdır, nəinki məhəbbət haqqında. Və mənə də bu haqda daha çox şeylər danışırlar.

* * *

Onlar kimdirlər – rusdurlar, yoxsa sovet qadınları? Yox, onlar sovet qadınları idilər – həm ruslar, həm belo-ruslar, həm ukraynalılar, həm taciklər…

Hər halda o var idi – sovet insanı… Belə insanlar, mə-nə elə gəlir ki, bir də heç vaxt olmayacaqlar, onların özləri də artıq bunu başa düşürlər. Hətta biz, onların övladları belə fərqliyik. Nəvələr haqqında isə heç danışmağa dəy-məz…

Amma mən onları sevirəm. Onlarla fəxr edirəm. On-ların Stalini və QULAQ-ı1 var idi. Amma Qələbələri də vardı. Və onlar da bunu bilirdilər.

Bu yaxınlarda bir məktub aldım:

“Qızım məni çox sevir, mən onun üçün qəhrəmanam, əgər sizin kitabınızı oxusa, sarsılacaq. Çirkab, bitlər, bitib-tükənməyən qan – bütün bunlar həqiqətdir. İnkar etmi-rəm. Ancaq bu barədə olan xatirələrin xeyirxah hislər do-ğurması mümkündürmü? İgidliyə hazırlaması…”

Mən bir daha əmin oldum ki, bizim yaddaşımız heç də ideal vasitə deyil. O nəinki özbaşına və şıltaqdır, həm də zamanın zəncirinə bağlı qalıb – köpək kimi.

Onlar başlarına gələn, onlarla baş verən o şeyə aşiq-dirlər, çünki bu, yalnızca müharibə deyil, bu, həm də on-ların gəncliyidir.

* * *

Onlar danışdıqda – dinləyirəm… Onlar susduqda – dinləyirəm… Onlarda hər şey – həm sözlər, həm də sükut – mənim üçün mətndir.

– Bu, çap olunmaq üçün deyil, sənin üçündür…

Kim ki bir az yaşlı idi, qatarda fikirli halda oturmuş-du. Kədərli. Mən bir mayorun gecə, hamı yatdığı zaman mənimlə Stalin haqqında söhbət etməyə başladığını xatır-layıram. O, bərk içmiş, cəsarətlənmişdi, etiraf edirdi ki, atası artıq on ildir yazışma hüququ olmadan əsir düşər-gəsində yaşayır. Sağdırmı, yoxsa yox – məlum deyil.

Bu mayor çox qorxulu sözlər dedi:

– Mən Vətəni müdafiə etmək istəyirəm, amma inqila-bın xəyanətkarı olan Stalini qorumaq istəmirəm.

Mən heç vaxt belə sözlər eşitməmişdim. Çox qorx-dum. Xoşbəxtlikdən o, səhər harasa yoxa çıxdı. Yəqin ki, qatardan düşüb getmişdi…

– Sən heç yerdə bunları ağzından qaçırma. Öz ara-mızda deyirəm… Mən Oksana ilə dostluq edirdim, o Uk-raynadan idi. Ukraynada olan dəhşətli aclıq haqqında ilk dəfə ondan eşitdim. Aclar dənizi. Onların kəndində in-sanların yarısı aclıqdan həlak olmuşdu. Oksananın da bü-tün kiçik qardaşları, ata-anası ölmüşdü, özü isə kolxozun tövləsindən at peyini oğurlayaraq yeməklə xilas ola bil-mişdi. Heç kim bunu yeyə bilmirdi, o isə yemişdi:

– İsti-isti ağıza almaq olmur. Ən yaxşısı donmuş hal-da yeməkdir, onda saman qoxusu verir.

Mən deyirdim:

– Oksana, yoldaş Stalin mübarizə aparır… O ziyan-vericiləri məhv edir, amma onlar çoxdurlar.

– Yox, – o mənə cavab verirdi, – sən axmaqsan. Atam tarix müəllimi idi, o mənə deyirdi: “Nə vaxtsa yoldaş Stalin öz cinayətlərinə görə cavab verəcək”.

Mən komissarın yanına getmək istədim. Hər şeyi da-nışmaq. Bəlkə, Oksana düşməndir? Casusdur? Amma iki gün sonra o döyüşdə həlak oldu. Onun doğmalarından heç kim sağ qalmamışdı, ona görə də qara kağızı göndər-məyə ehtiyac da olmadı…

… Bu mövzuya ehtiyatla və nadir hallarda toxunurlar. Hər zaman da bir qədər çaşqınlıqla. Onlar indiyə qədər də nəinki Stalin hipnozu və qorxusu ilə, eyni zamanda özlərinin köhnə inancları ilə də iflic vəziyyətdə yaşayırlar. Onun sona qədər söndürülməmiş atəşi içindədirlər. Əgər mən sualı birbaşa olaraq verirdimsə, belə cavab eşidir-dim: “Bəlkə, bizim nəvələrimiz bütün həqiqəti öyrəndi-lər”…

Bəs onlar bizimlə nə vaxt danışmağa başlayacaqlar? On il, iyirmi il sonra? Bunun üçün onlar öz həyatlarında çox şeyi sevməkdən vaz keçməli olacaqlar.

* * *

Əlyazma çoxdan stolun üstündədir…

Artıq iki ildir ki, nəşriyyatlardan rədd cavabı alıram. Jurnallar susur. Yazılan cavablarda verilən hökm hər za-man eynidir – həddindən artıq qorxulu müharibədən da-nışırsınız… Dəhşət çoxdur. Naturalizm də. Kommunist partiyasının aparıcı və istiqamətləndirici rolu isə görün-mür. Bir sözlə, bu, həmin müharibə deyil.

O müharibə necə idi ki? Generallar və müdrik gene-ralissimuslarla? Qansız və detallarsız? Qəhrəmanlar və şücaətlərlə dolu? Mən isə uşaqlıqdan xatırlayıram: nə-nəmlə birlikdə böyük bir tarlanın içindən keçərək gedir-dik, o mənə söhbət edirdi: ”Müharibədən sonra bu tarla-da uzun müddət heç nə bitmədi. Almanlar geri çəkilirdi-lər. Bax, burada döyüş oldu. İki gün döyüşdülər. Ölülər bir-birinin üstünə qalanmışdılar, yola döşənmiş şpallar2 kimi. Almanlar və bizimkilər. Yağışdan sonra onların ha-mısının üzü ağlamış adamın üzünə bənzəyirdi. Biz bütün kənd birləşərək onları düz bir ay dəfn etməklə məşğul ol-duq…”

Həmin tarlanı necə unuda bilərəm ki?

Mən sadəcə qeyd etmirəm. Mən əzabın balaca insan-dan böyük İnsan yaratdığı o yerlərdə ruhları toplayır və izləyirəm. Mən o tarixin lal və iz qoymayan proletariatını deyil, onun ruhunu kəşf etmişəm. Onun sözünü dinləyi-rəm. Onun mətnini.

Belə olduğu halda hakimiyyətlə münaqişəm nədən ibarətdir?

Mən başa düşdüm – böyük ideyaya balaca adam la-zımdır! Ona o, böyük halda gərək deyil. Münasib görün-mür… Emal zamanı çox zəhmət tələb edir. Mən isə onu axtarıram. Balaca Böyük adamı gəzirəm. Aalçaldılmış, tapdalanmış, təhqir edilmiş – Stalin düşərgələrindən və satqınlıqdan keçərək sonunda qalib gələn adamı… O ada-mı ki, Möcüzə yaratdı. Və heç kim onun əlindən bu Qə-ləbəni ala bilməz.

ON YEDDI İL SONRA

2002-2004-cü illər

Köhnə gündəliyimi oxuyuram. Bu kitabı yazarkən necə bir adam olduğumu xatırlamağa çalışıram. Həmin adam artıq yoxdur, hətta bizim o zaman yaşadığımız ölkə də indi eyni deyil. Halbuki, onu müdafiə edir, 1941-1945-də onun naminə ölürdük. Pəncərədən bayırda hər şey ar-tıq tamam başqadır: yeni minillikdir, yeni ideyalar, yeni silahlar və tamamilə gözlənilmədən dəyişn rus (daha də-qiqi rus-sovet) insanı…

Qorbaçov yenidənqurması başladı. Mənim kitabımı tələsik dərc etdilər.

Onun təəccüb yaradacaq qədər böyük tirajı var – iki milyon nüsxə. Bu, elə bir zaman idi ki, qeyri-adi hadisələr baş verirdi və biz yenidən harasa baş alıb gedirdik. Yenə də – gələcəyə…

Hələ bilmirdik ki, inqilab illüziyadır, xüsusilə də bi-zim tariximizdə. Bu, hələ sonra olacaqdı, o zaman isə mən hər gün onlarla məktub alırdım. Qovluqlarım şişib qabar-mışdı. İnsanlar danışmaq istəyirdilər. Sözlərini başa çatdı-rıb qurtulmaq…

Onlar daha azad və daha səmimi olmuşdular. Artıq heç bir şübhəm qalmamışdı ki, öz kitablarımı sonsuza qə-dər təkrarən işləməli olacağam. Yenidən üzünü köçür-məklə deyil, tamamlamalar aparmaqla.. Nöqtəni qoyur-san, amma o elə həmin dəqiqə də nöqtələrə çevrilir…

* * *

Düşünürəm ki, yəqin bu gün tamamilə fərqli suallar verərdim və fərqli cavablar alardım. Həmçinin başqa bir kitab yazardım, tamamilə başqa olmasa da, hər halda, başqa olardı. İşlədiyim sənədlər canlı şahidlər kimi soyu-murlar… Solmuş gül kimi… Lal olmurlar. Onlar bizimlə birlikdə hərəkət edirlər.

Mən indi daha çox nə haqda soruşa bilərdim? Nə əla-və etmək istərdim?

Məncə, çox maraqlanardım ki… sözlər axtarıram… Mənimçün bioloji insan maraqlı olardı. Yalnız zamanın və ideyanın insanı deyil. İnsan ruhunun daha dərinliklərinə boylanmağa cəhd edərdim – qaranlıqlarına, şüuraltına.

Keçmiş partizanın yanına necə getdiyim haqda yaza bilərdim. Ağırçəkili, amma eyni zamanda da gözəl bir qa-dın… O mənə qruplarının (böyük o idi, iki nəfər də ye-niyetmə) kəşfiyyata necə getdikləri və təsadüfən dörd al-manı əsir götürdükləri haqda danışmışdı. Onlarla birlikdə uzun müddət meşədə dolanmalı olublar. Amma üçüncü günün axşamı onları mühasirəyə alıblar.

Aydın məsələ idi ki, əsirlərlə birlikdə mühasirəni ya-ra bilməyəcək, qaça bilməyəcəkdilər və bir anın içindəcə qərar verilir: onları öldürmək lazımdır. Yeniyetmələr öl-dürməyi bacarmayacaqdılar. Artıq üç gün idi ki, meşədə birlikdə dolaşırdılar. Əgər üç gün bir adamla birlikdəsən-sə, hətta yad olsa belə, yenə də ona öyrəşirsən, yaxınlaşır-san. Artıq bilirsən ki, o necə yeyir, necə yatır, gözləri ne-cədir, əlləri necədir. Yox, uşaqlar bacarmayacaqdılar. Bu ona aydın idi. Deməli, özü öldürməli olacaqdı. Və budur, o, almanları necə öldürdüyünü xatırlamağa başlayır. On-ları da, yeniyetmələri də aldatmaq lazım gəlmişdi. Alma-nın biri ilə guya ki, su dalınca gedir və arxadan güllələyir. Boynunun dalından. O birini çör-çöp dalınca aparır

Məni onun bu barədə necə sakit halda, halını pozma-dan danışması heyrətə gətirdi.

Müharibədə olan insanlar deyirlər ki, mülki adam üç gün ərzində hərbçiyə çevrilə bilir. Nə üçün cəmi üç gün kifayət edir buna? Yoxsa bunun özü də mifdir?

Çox güman ki, belədir. İnsan orada daha yad, daha anlaşılmazdır.

Bütün məktublarda oxuyuram: “Fərqli zaman olduğu üçün o vaxt sizə hər şeyi danışmamışdım. Biz çox şeylərlə bağlı susmağa adət etmişdik”, “Həkimlərin hökmünü bi-lirəm: mənə dəhşətli bir diaqnoz qoyublar. Bütün həqiqət-ləri danışmaq istəyirəm…”

Bu yaxınlarda isə belə bir məktub aldım: “Ərimlə mə-nim üçün yaşamaq artıq çətindir. Amma təqaüdümüzün həddindən artıq az və təhqiramiz məbləğdə olması deyil bizə əzab verən. Ən çox bizi o yaralayır ki, böyük keçmi-şimizdən qovularaq kiçik bu günümüzə atılmışıq. Dözül-məzdir ! Artıq bizi heç kim məktəblərdə, muzeylərdə çıxış etmək üçün çağırmır. Artıq heç kəsə lazım deyilik. Öz za-manında lazımsız olmaq çox qorxuludur”.

Mən əvvəllər olduğu kimi, yenə də onları sevirəm. Amma onların zamanını deyil, özlərini…

* * *

Hər şey ədəbiyyata çevrilə bilər.

Arxivimdə hər şeydən daha çox bir bloknot marağımı çəkdi. Orada senzuranın üstündən xətt çəkdiyi epizod-ları qeyd etmişdim. Eyni zamanda da, senzorla söhbətlə-rimi… Həmçinin özümün atdığım bəzi səhifələri də blok-notda tapdım. Yəni özümə qarşı senzuram, öz qadağala-rım. Bir də bütün bunları nə üçün atdığımla bağlı yazdı-ğım qeydlər… Onların bir çoxu kitabda artıq bərpa edilib. Amma bu bir neçə səhifəni ayrılıqda təqdim etmək istəyi-rəm – çünki bunun özü də artıq sənədə çevrilib. Sənəddir. Mənim yolumdur.

SENZURANIN ÜSTÜNDƏN XƏTT ÇƏKDİKLƏRİ

“İndicə yuxudan ayılacağam. Sanki kimsə… elə bil, yaxınlıqda ağlayır. Mən müharibədəyəm. Biz geri çəkili-rik. Smolensk yaxınlıqlarında bir qadın mənə öz paltarını gətirir, əynimi dəyişməyə imkan tapıram. Tək-tənha gedi-rəm. Kişilərin arasında təkcəyəm. O vaxt şalvar geyinir-dim, indisə yay donundayam. Birdən məndə o məsələ başladı. Qadın məsələsi… Anlayarsınız. Vaxtından əvvəl başlamışdı, yəqin ki həyəcandan idi. Ağır təəssüratlardan və haqsızlıq qarşısında sarsıntıdan… Burada – indi nə ta-pa bilərdim ki? Kolların altında, xəndəklərdə, meşədə – kötüklərin üstündə yatırdıq. O qədər idik ki, meşədə belə bizə yer çatmırdı.

Özümüzü itirmiş, aldadılmış, heç kimə inanmayan insan kimi hiss edir – gedirdik. Hanı bizim aviasiyamız, hanı bizim tanklarımız? Uçan, sürünən, guruldayan hər nə vardısa, almanların idi.

Elə belə halda da mən əsir düşdüm. Əsir düşməmiş-dən qabaqkı gecə hər iki ayağımdan yaralanmışdım. Uza-nıqlı qalmış, altımı batırmışdım. Bilmirəm, gecə sürün-mək üçün hardan güc aldım. Amma sürünə-sürünə də partizanların yanına getdim.

Mənim bu kitabı oxuyacaq adamlara yazığım gəlir, oxumayacaq insanlara da eləcə…”

“Gecə növbədə idim. Ağır yaralıların palatasına gir-dim. Bir kapitan vardı. Uzanmışdı. Həkimlər növbəni qə-bul edəndə mənə xəbərdarlıq etmişdilər ki, o, gecə öləcək. Səhərə sağ çıxa bilməyəcək. Yaxınlaşıb soruşdum ki, necə-sən, sənə necə kömək edə bilərəm? Heç vaxt yadımdan çıxmaz… O, birdən gülümsədi. Əzab dolu sifətində elə bir işıqlı təbəssüm peyda oldu ki. “Xalatının qabağını aç… Sinəni mənə göstər. Çoxdandır arvadımı görmürəm…” – dedi. Mən utandım, orda ona nəsə cavab verib getdim… Bir də bir saat sonra geri qayıtdım. O artıq ölmüşdü. Həmin təbəssüm isə sifətində hələ də qalırdı.”

“Kerç yaxınlığında idik. Gecə atəş altında barjada3 gedirdik. Birdən burun hissəsi od tutub yanmağa başladı və… Atəş göyərtəyə qalxdı. Hərbi sursatlar partladı. Güc-lü partlayış idi. Elə güclü idi ki, barja sağ tərəfə əyildi və batmağa başladı. Sahil o qədər də uzaqda deyildi, başa düşürdük ki, haradasa yaxınlıqdadır; əsgərlər özlərini su-ya atdılar. Sahildən minamyotların səsi eşidilirdi. Qışqı-rıq, inilti, söyüş… Mən yaxşı üzürdüm və heç olmasa bir nəfəri xilas etmək istəyirdim… Heç olmasa bir nəfər yara-lını… Axı bu torpaq deyildi, su idi, insan o dəqiqə həlak olurdu. Su… Birdən gördüm ki, yaxınlıqda kimsə gah üzür, suyun üzünə qalxır, gah da altına enir. Yuxarı çıxır, sonra görünmür… Mən məqamı tutub ondan yapışdım. Nə isə soyuq və sürüşkən bir şey idi. Elə bildim ki, yara-lılardan biridir və əynindəki paltarı partlayışda cırılıb. Çünki özüm də demək olar ki, çılpaq idim.

Hər yan zülmət kimi qaranlıqdı. Gözlərim yanırdı. Ətrafda “eh, ay, ay” səsləri eşidilirdi. Bir də söyüş.

Birtəhər onunla birlikdə sahilə qədər gəldim. Elə bu vaxt göydə raket partladı və mən gördüm ki, özümlə bir-likdə böyük və yaralanmış bir balığı sürüyüb sahilə çıxar-mışam. Böyük balıq idi, adam boyunda. Ağ balıq. O ölür-dü. Mən onun yanında yerə çökdüm və elə bir üçmərtə-bəli söyüş söydüm ki… Haqsızlığın ağrısından məni ağla-maq tutdu. Bir də ona görə ki, hər kəs əzab çəkirdi.”

“Mühasirədən çıxmağa çalışırdıq. Hara atılırdıqsa, hər yanı almanlar tutmuşdu. Qərar alınır: səhər döyüşə-döyüşə mühasirəni yaracağıq. Onsuz da həlak olacaqdıq, heç olmasa ləyaqətlə ölərdik. Döyüşdə. Biz üç qız idik. Gecələr onlar kim bacarırdısa – o işi – onun yanına gəlir-dilər. Əlbəttə ki, hamı buna qadir deyildi. Əsəblər gərgin-di, özünüz blirsiniz… Belə-belə işlər… Hamı ölməyə hazır-laşırdı.

Səhəri tək-tük adam mühasirədən xilas ola bildi. Çox az… Təxminən, yeddi nəfər. Halbuki, əlli nəfər vardıq. Al-manlar pulemyotla biçmişdilər. Qızların heç birini sağla-rın arasında tapmadım. Bir də heç vaxt görə bilmədim…”

SENZORLA SÖHBƏTDƏN

– Bu cür kitablardan sonra döyüşməyə kim gedər? Siz qadını primitiv naturalizm vasitəsilə alçaldırsınız. Qəhrəman qadını. Gözdən salırsınız. Onu adi qadına çe-virirsiniz. Adi dişiyə. Halbuki onlar bizim üçün müqəd-dəsdirlər.

– Bizim qəhrəmanlığımız sterildir, o nə fiziologiya, nə də biologiya ilə hesablaşmaq istəmir. Ona inana bilmir-sən. Halbuki, təkcə ruh deyil, bədənlər də sınaqdan keçi-rilirdi. Maddi örtüyümüz…

– Bu fikirlər sizdə hardandır axı? Yad fikirlər. Sovet fikirləri deyil bunlar. Siz qardaşlıq məzarlarında olan adamları ələ salıb gülürsünüz. Remarkla başınızı xarab eləmisiniz, deyəsən. Bizdə remarkizm işləmir. Sovet qa-dını heyvan deyil.

* * *

“Bizi kimsə satmışdı… Almanlar partizan dəstəsinin dayanacaq yerini öyrənmişdilər. Meşəni də, məntəqəyə aparan yolları da mühasirəyə almışdılar. Vəhşi cəngəllik-də gizlənmişdik. Bizi düşmənlərimizin girə bilmədiyi ba-taqlıqlar xilas edirdi. Bataqlıqlar… Onlar insanları da, tex-nikanı da bir anın içindəcə özünə çəkirdi. Günlərlə, hətta həftələrlə boğazımıza qədər suyun içərisində qalırdıq.

Bizimlə birlikdə bir radist qadın var idi, yenicə doğ-muşdu. Uşağı ac idi. Əmmək istəyirdi. Ananın özü də ac olduğu üçün südü qurumuşdu; uşaq isə dayanmadan ağ-layırdı. Faşistlər yaxınlıqda dolaşırdılar. İtlərlə… İtlər səsi eşitsələr, hamımız məhv olduq. Bütün qrup – otuza yaxın adam. Sizə aydındır? Bir qərar alınır. Heç kim komandi-rin əmrini qadına çatdırmağa ürək eləmir, amma ananın özü hər şeyi başa düşür. Uşağın qundağını suya salır və uzun müddət orada saxlayır.

Uşaq artıq qışqırmır. Bir cıqqırtı belə yoxdur. Biz isə başımızı yerdən qaldırıb kimsənin üzünə baxa bilmirik. Nə ananın, nə də bir-birimizin”.

“Biz əsir götürdükdə onları dəstəyə gətirirdik. Güllə-ləmirdik, bu, onlar üçün həddindən artıq ucuz ölüm olar-dı; donuz kimi şişlə öldürür, hissə-hissə parçalayırdıq. Mən bütün bu mənzərəyə tamaşa etmək üçün gedirdim. Gözləyirdim… Uzun müddət gözləyirdim ki, görüm ağrı-dan nə zaman gözləri partlayacaq. Bəbəkləri. Siz bu haq-da nə bilirsiniz ki? Onlar mənim anamla kiçik bacılarımı kəndin ortasındaca ocaqda yandırmışdılar…”

“Müharibədən yadımda nə itlər, nə də pişiklər qalıb, amma siçovullar xatirimdədir. Böyük-böyük siçovullar. Sarı-göy gözləri vardı… Onlar saysız-hesabsız idilər. Mən yaralandıqdan sonra sağalmağa başladığım vaxt hospital-dan geri, öz hissəmə göndərilmişdim… Hissəmiz Stalin-qrad yaxınlığında – səngərlərdə yerləşirdi.

Komandir əmr etdi: “Onu qızların qazmasına apa-rın”. Qazmaya girəndə ilk olaraq ona heyrətləndim ki, içəridə heç bir əşya yox idi. İynəyarpaqlardan hazırlanmış boş yatacaqlar idi, vəssalam. Heç kim heç bir xəbərdarlıq da etmədi. Mən çantamı orda qoydum və çıxdım, yarım saat sonra geri qayıtdığımda o, yox idi… Əşyalarımın, da-rağımın, qələmimin – heç bir şeyin izi-tozu belə qalma-mışdı. Sən demə, bir neçə dəqiqənin içində siçovullar gəmirmişdilər. Səhər isə mənə ağır yaralıların siçovullar tərəfindən gəmirilmiş əllərini göstərdilər. Heç bir qorxulu filmdə görməmişdim ki, siçovullar bombardmandan qa-baq şəhərdən necə qaçırlar. Bu, Stalinqradda olmamışdı. Vyazma yaxınlığında olmuşdu. Səhər-səhər bütün şəhə-rin küçələri siçovulla dolu idi, onlar çöllərə doğru qaçırdı-lar. Ölümün qoxusunu almışdılar. Minlərlə idilər. Qara, sarı… İnsanlar adamın içini ürpərdən bu mənzərəyə dəh-şət içində tamaşa edir və sığınmaq üçün evlərinə üz tutur-dular. Məhz onların gözlərimizdən itdiyi anda şəhər atəşə tutuldu. Təyyarələr başımızın üstünü aldı. Evlərin və zir-zəmilərin yerində toz-torpaq qaldı”.

“Stalinqrad döyüşlərində o qədər ölü var idi ki, artıq atlar onlardan qorxmurdular. Halbuki adətən qorxurlar. At heç vaxt ölmüş adamı tapdalayaraq üstündən adla-maz. Biz öz ölülərimizi toplamışdıq, amma alman meyid-ləri hər yerə səpələnmişdi. Donmuşdular. Buz bağlamış-dılar. Mən o zaman sürücü idim, artilleriya mərmiləri ilə dolu yeşikləri daşıyırdım; almanların kəllə sümüklərinin təkərlərin altında qalıb necə xırçıldadığını eşidirdim. Sümük səsləri… Və mən xoşbəxt idim…”

SENZORLA SÖHBƏTİMDƏN

– Bəli, biz Qələbəni çətinliklə əldə etdik, siz mütləq qəhrəmanlıq nümunələri axtarıb tapmalısınız. Onlar yüz-lərlədir. Amma siz müharibənin çirkablarını göstərirsiniz. Alt paltarları… Sizin yazıda Qələbəmiz qorxulu alınıb. Nəyə nail olmağa çalışırsınız?

– Həqiqətə…

– Siz elə bilirsiniz ki, həqiqət həyatda olan şeylərdir? Küçədə olanlardır? Xeyr, həqiqət bizim arzuladıqlarımız-dır. Biz necə olmaq istəyiriksə, odur!

* * *

“Hücuma keçmişdik… İlk alman qəsəbələri… Biz gən-cik, güclüyük, dörd ildir ki, qadın görmürük. Zirzəmilər-də şərab var. Yemək var. Alman qızlarını tuturuq və… On nəfər birini zorlayır. Qadın çatışmırdı, yerli əhali sovet ordusundan qaçırdı, biz də lap yeniyetmələri götürürdük. Qız uşaqlarını… On iki-on üç yaşda olanları. Əgər ağlayır-dılarsa, döyürdük, ağızlarına bir şey soxurduq. Onları ağ-rıdırdı, bizəsə gülməli idi. Mən indi başa düşə bilmirəm ki, necə belə edə bilmişdik. Ziyalı bir ailənin oğlu… Am-ma bu mən idim.